Tehlikeli İlişki (A Dangerous Method)
Yönetmen: David Cronenberg
Eser: John Kerr-Christopher Hampton
Senaryo: Christopher Hampton
Müzik: Howard Shore
Görüntü: Peter Suschitzky
Oyuncular: Viggo Mortensen (Freud), Keira Knightley (Spielrein), Michael Fassbender (Jung), Vincent Cassel (Gross), Sarah Gadon (Emma)
Yapım: Recorded Picture (2011)

David Cronenberg’ün “Tehlikeli İlişki” filmi, Jung’un hastası Spielrein’la ilişkisini anlatırken, Freud’u da unutmuyor. Bu film, müzikleri ve kelimeleriyle psikanalize derin bir yolculuk.

Toronto’da 1943’te doğmuş David Cronenberg, sinemanın genetikçisi olarak anılıyor. 1983 yapımı biliçaltında dolaşan, hayalle gerçekliği birbirinin içine geçiren “Videodrome”, içinde genetik dönüşümlerin olduğu yine 1983 yapımı “The Dead Zone – Ölüm Bölgesi”, tam anlamıyla başka bir şey olunan genetiğin uç noktası 1986 yapımı “The Fly – Sinek”, karakterleri çok az farklı jinekolog ikiz kardeş üzerine “Dead Ringers – Ölü İkizler”, gerçeküstücülüğün ve genetikliğin sınırlarını aşan 1991 yapımı “Naked Lunch – Müthiş Yemek” ve 1999 yapımı “eXistenZ – vAroluŞ…” Hatta, gelecekte tüm zevklerde doyum sınırlarını aşmış insanların yeni hedonizmlerle hazlar arayışını anlatan 1996 yapımı “Crash – Çarpışma…” Usta son dönemlerde, şiddetin iç dünyasını anlattı ve sonunda 2011 yapımı “A Dengerous Method – Tehlikeli İlişki” filmiyle psikanalizin en karanlık sokaklarına girdi. 48. Antalya Altın Portakal Film Festivali’nde gördüğümüz ve festivalde hatırı sayılır seyircinin geldiği “Tehlikeli İlişki”, psikanaliz üstüne özel bir film.

Jung’u değiştiren kadın…

Filmin hikâyesinde Carl Jung ve Sigmund Freud var. Bir de Rus Yahudisi Sabrina Spielrein… Film, 1904’te İsviçre’de açılıyor. Psikanalitik Jung’un çalıştığı hastaneye Sabrina Spielrein getiriliyor. Spielrein, Jung’u baştan aşağı değiştiriyor. Hem de tüm yönleriyle. Hatta psikanalize bakışını da geliştiriyor. Biliçaltında Spielrein’a cinsel istek duyan Jung’u, tek eşliliğe karşı duran Avusturyalı nevrotik bir psikanalist Otto Gross’un kışkırtıcı sözleri baştan çıkarıyor. Ardından tüm kasırgalardan daha sarsıntılı ve tutkulu bir aşk başlıyor. Jung’u bastıran evli olması. Karısı Emma, erkek çocuk doğurmayı isteyen takıntılı bir kadın. Filmdeki en önemli ve fark edilmesi gerekense müzikler. Bu müzikler de psikanalitik bir ruh taşıyor. Spielrein’ın iç dünyasındaki iniş çıkışlar, o fırtınalar, çellonun çığlıklarıyla kulaklara geliyor. Dinginlik daha çok piyano tınılarıyla yaşanıyor. Müzikleri Howard Shore bestelemiş. Film, John Kerr’ın kurgu olmayan “A Most Dangerous Method” romanından ve Christopher Hampton’ın “The Talking Cure” tiyatro oyunundan uyarlanmış. Senaryoyu da Christopher Hampton yazmış. 1946’da Portekiz’de doğmuş İngiliz oyun yazarı, senarist ve film yönetmeni Hampton’ı 1995’te Michael Holroyd’un romanından senaryosunu yazıp yönettiği “Carrington” filmiyle hatırlayabilirsiniz. Hampton, Joe Wright’ın 2007 yapımı “Atonement – Kefaret” filminin senaryosunu Ian McEwan’ın romanından yazmıştı. Onun dokunduğu konularda zihnin dehlizlerinde dolaşıyorsunuz hep. Yönetmen Cronenberg’ün her zamanki kameramanı Peter Suschitzky’nin görüntüleri, 1900’lerin başlarındaki fotoğrafların tadını veriyor. Kamera da dönemin hızının ruhuyla buluşmuş. Alabildiğine dingin. Freud ve Jung arasındaki rüya tartışmaları, cinsellik üzerine konuşmaları da çarpıcı. Filmde Keira Knightley her övgüyü hak ediyor ve muhteşem bir performans ortaya koyuyor. Anarşist psikoanalist Otto Gross, 1920’de açlıktan ölmüş. O, tek eşliliği doğaya aykırı bulan, ahlakçıları çıldırtan, baba takıntılı nevrotik bir insan. Bu Gross üstüne araştırma yapmak ve onu anlamak iyi olabilir. Şiddet sinemasının içerisinde gezindikten sonra psikanalitik sulara gelen Cronenberg’ün “Tehlikeli İlişki”, önemli ve görülmesi gereken bir yapıt. Film ağırlıklı olarak Zürih, Berlin ve Viyana’da çekilmiş.

(Bu yazı 25 Kasım 2011 tarihli Taraf Gazetesi’nde yayınlanmıştır.)

(25 Kasım 2011)

Ali Erden

sinerden@hotmail.com

Hayat Ağacı (The Tree of Life)
Yönetmen-Senaryo: Terrence Malick
Müzik: Alexandre Desplat
Görüntü: Emmanuel Lubezki
Oyuncular: Brad Pitt (Baba), Sean Penn (Jack), Jessica Chastain (Anne), Hunter McCracken (Çocuk Jack), Fiona Shaw (Büyükanne)
Yapım: River Road-Cottonwood (2011)

Sinemanın özel yönetmenlerinden Terrence Malick’in “Hayat Ağacı” sinemanın da özel filmlerinden. Görüntüleriyle, müzikleriyle ve hikâyesiyle etkileyen bu film Cannes’da “Altın Palmiye” kazandı.

Filmi seyrederken bazı anlarda kendimizi Godfrey Reggio’nun 2002 yapımı “Naqoyqatsi: Life as War – Yaşam Savaşı” belgeselinin içindeymiş gibi hissettik. Elbette Terrence Malick’in 2011 yapımı “The Tree of Life – Hayat Ağacı” filminde, ölümün ve hayatın kökenini belgesel tatında anlattığı bölümler özgün. “Naqoyqatsi” de, modern dünyadaki felâketlerde insanlığın ve dünyanın hali müzik eşliğinde yansıtılıyordu perdeye. Film, 1960’larda açılıyor. Güneşli ve mutlu bir gün. Postacı, kapıya gelir ve mektubu anneye verir. Vietnam Savaşı’ndaki 19 yaşındaki oğulları ölmüştür. Baba ve anne, o an yıkılıyorlar ve Tanrı da sorgulanıyor. Film, aslında ayetlerle açılıyor. Bu haberden sonra yönetmen Malick, milyonlarca geriye giderek dünyada hayatın doğuşuna ve kaynağına tanıklık ettiriyor. 400 küsur milyon yıl önce dünya buzlar içinde ve büyük bir göktaşı dünyaya çarpıyor, yanardağlar lâv fışkırtıyor, buzlar eriyor, okyanuslar oluşuyor, hayat okyanuslarda başlıyor. Bundan 65 milyon yıl önce başka bir göktaşı dünyaya çarpıyor ve dinozorlar yeryüzünden siliniyor, başka yaşam forumları ortaya çıkıyor. İki milyon yıl önce de atalarımız yeryüzünde görünüyor. Malick, dinozorlardan sonrasını göstermiyor ama filmde insanların hikâyeleri öne çıkıyor. İnsanlar Tanrı’ya tüm güvenleriyle inançlarını sunuyorlar. Filmi seyrederken, Tanrı’nın iyi insanlara “büyük ceza”lar verdiğini hissediyorsunuz. O’Brien ailesi gibi.

Baba-oğul çatışması…

Belgesel bölümünden sonra film 1950’lere gidiyor. Hikâye, Teksas’ın Waco şehrinde geçiyor. Üç oğlu olan O’Brien ailesi mutlu. Muhafazakârlar ve dinlerine bağlılar. Her pazar düzenli kiliseye giderler. Filmde bu pek yansımıyor ama din ve Tanrı aile için hayat kadar önemli. Duasız sofraya oturulmuyor. Babanın katı disiplini oğullarının üzerinde hissediliyor. Baba, uçak fabrikasında çalışıyor. Hep üstleri var ve emirler alıyor. Büyük oğlu Jack’i baskısı altına alıyor baba. Onun kendi işinin patronu olaması için müziğe yönlendirmeye çabalarken oğlunu bir baskı çemberinin içinde sıkıştırıyor. Jack, babasının ölmesini bile istiyor. Anne, yumuşak ve şefkatli. Ama, bir noktadan sonra oğullarının üzerindeki kocasının baskısına dayanamıyor. Baba, işte terfi edebilmek için de buluşlar yapıyor ve buluşları için patent alma mücadelesi de veriyor. Baba bir gün Uzakdoğu’ya gidince eve bayram geliyor ve özgürce hayatlarını yaşıyor çocuklar.

Bu yılki 64. Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye kazandı. Yine bu yılki 59. San Sebastian Film Festivali’nde FIBRESCI Büyük Ödülü’nü de kazandı. Oscar’ın en güçlü adaylarından deniliyor. Ama Akademi Cannes’da Altın Palmiye almış filmlere çoğu zaman mesafeli duruyor. Geçmişten örnekleri var. Bu macerayı bir dipnot olarak yazının sonuna ekledik. Filmde, doğa görüntüleri üzerinde Gustav Mahler’in “1. Senfonisi”ni duyuyorsunuz. Filmde Bach, Schumann gibi büyüklerin de müziklerini duyuyorsunuz. Schumann’ın “Piyano Konçertosu” (minör op. 54), sanki bir insanın dalgalanan duygularını yansıtıyor gibi kulağa geliyor. Elbette Mozart’ın “16. Piyano Sonatı” da filmin ruhuyla buluşuyor. Elbette muhteşem Alexandre Desplat’nın besteleri de unutulmamalı. Filmin yoğun olarak “izlenimci-empresyonist” estetikten beslenmiş. Parlak doğal ışıklar, kamera objektifinin kendini hissettirmesi bu estetiği duyuruyor. “İzlenimci” estetiğin yoğun olduğu anlarda izlenimci bir tabloya bakıyormuşsunuz gibi oluyor. Ama yönetmen filminde “gerçeküstücü-sürrealist” fotoğraflar da oluşturuyor. Sadece dinozorlar bölümünde değil. Jack’in doğumuna metafor yapan sahne de bu estetikten besleniyor. Final bölümü de. Yönetmen az da olsa “dışavurumcu-ekspresyonizm” estetiğinden de yararlanıyor. Bu anlarda gölgelerin yansımasını öne çıkartıyor yönetmen. Ağaç metaforu da filme derilik katmış. Filmdeki muhteşem fotoğraflar önemli kameramanlardan Meksikalı Emmanuel Lubezki’ye ait.

Özel yönetmen…

Büyük yönetmen Malick’in önceki filmlerini görmüşseniz, daha çok iç sesi duyarsınız. Bir monolog gibi. Usta bu filminde de diyalogtan çok monoloğa yönelmiş. Malick, dışarısıyla kolay iletişim kuramayan içine kapanık bir yönetmen. 1943’te Illinois’te doğan yönetmen, bu iletişim sorunları yüzünden şu ana kadar sadece beş film yönetebildi 1973’ten beri. Malick, ilk yapıtı “Badlands – Kanlı Toprak” kanlı şiddet filmini 1973 yılında çekti. 1978’de “Days of Heaven – Cennet Günleri” filmi geldi. Richard Gere’nin muhteşem bir performans gösterdiği film, 20. yüzyılın başında geçiyordu. İki yoksul aşığın hikâyesiyle Amerika’ya baktı usta. 1970’lerde bu film, “sinemanın dönüm noktası” olarak değerlendirilmişti. Müzikleri Ennio Morricone bestelemişti. Filmin muhteşem görüntüleriyse sinemanın büyük kameramanlarından Nestor Almendros’a aitti. Almendros bu filmle “En İyi Görüntü Yönetmeni” dalında Oscar kazanmıştı. Malick, yirmi yıl sonra James Jones’tan uyarladığı otobiyografik savaş karşıtı romanı “The Thin Red Line – İnce Kırmızı Hat” filmini 1998’de çekti. Bu roman aynı adla ilk defa 1964 yılında Andrew Marton tarafından siyah-beyaz ve sinemaskop olarak uyalandı. Malick, 2005’te “The New World – Yeni Dünya” filmini çekmişti. 17. yüzyılda geçen filmde beyazların kızılderili katliamı bir aşk hikâyesi çevresinden anlatılıyordu.

Cannes ve Hollywood: Daima savaş…

William Wyler’ın 1956 yapımı “Friendly Persuasion – Kan Dökmeyeceksin” filmi 1957’de Altın Palmiye’yi kazanırken, 1957’de En İyi Film dalında Oscar’ı kazanamadı ve Oscar’ı Michael Anderson’ın 1956 yapımı “Around the World in 80 Days – 80 Günde Devrialem” aldı. Wyler’ın filmi “Beraber Yaşayalım” diye de anılıyor.

Robert Altman’ın 1970 yapımı “MASH – Cephede Eğlence” filmi Cannes’da Altın Palmiye alırken, En İyi Film dalında Oscar’dan eli boş döndü. Akademi En İyi Film ödülünü Franklin J. Schaffner’ın epik savaş filmi 1970 yapımı “Patton – General Patton”a verdi. Francis Ford Coppola’nın “The Conversation – Konuşma” filmi 1974’te Altın Palmiye kazandı, ama Akademi En İyi Film dalında Oscar’ı yine Coppola’nın 1974 yapımı “gang-melo”su “The Godfather Part II – Baba 2” yapıtına verdi. Martin Scorsese’nin 1976 yapımı “Taxi Driver – Taksi Şoförü”, Cannes’da Altın Palmiye kazanmıştı ve Akademi En İyi Film dalında bu filme ödül vermemişti ve üstelik John G. Avildsen’in “Rocky” filmi Oscar’ı almıştı. Coppola’nın 1970 yapımı “Apocalypse Now – Kıyamet” filmi Altın Palmiye kazanırken, Akademi En İyi Film ödülünü Robert Benton’ın 1979 yapımı “Kramer vs. Kramer – Kramer Kramer’e Karşı” filmine verdi. Aynı yıl En İyi Film dalında Oscar’a aday olan Bob Fosse’un 1979 yapımı “All That Jazz – Bütün O Caz” filmi 1980’de Cannes’da Altın Palmiye’yi aldı.

1982’de Yılmaz Güney’in “Yol” filmiyle Cannes’da ortak Altın Palmiye alan Costa Gavras’ın 1982 yapımı “Missing – Kayıp”, Akademi tarafından Oscar’a En İyi Film dalında aday gösterilse de ödül Richard Attenborough’un 1982 yapımı “Gandhi” filmine gitti. Quentin Tarantino’nun 1994 yapımı “Pulp Fiction – Ucuz Roman” filmi Cannes’da Altın Palmiye alırken, Akademi yine geleneğini bozmadı ve En İyi Film dalında Oscar’ı vermedi. 1995’te Robert Zemeckis’in “Forrest Gump” filmi Oscar’ı kazanmıştı.

Billy Wilder’ın 1945 yapımı “The Lost Weekend – Yaratılan Adam” filmi Grand Prix-Büyük Ödülü 1946 yılında aldı. Wilder’ın bu filmi Akademi’den de En İyi Film dalında Oscar’ı almıştı. Cannes’da 1955’te ödülün adı Altın Palmiye olduğunda bu ödülü ilk kazanan Amerikan filmi Delbert Mann’in “Marty” filmi 1956’da En İyi Film dalında Oscar’ı kazanmıştı. Bunlar sinema tarihine geçmiş unutulmazlar işte.

(Bu yazı 25 Kasım 2011 tarihli Taraf Gazetesi’nde yayınlanmıştır.)

(25 Kasım 2011)

Ali Erden

sinerden@hotmail.com