Sinema tarihimizin kaynaklarına baktığımız zaman 1934 yılında, diğerlerinin yanında, iki kısa film çekildiğini görürüz. Bunlar yönetmenliğini Nazım Hikmet Ran’ın yaptığı, Özön’ün, “kısa film” dedikten sonra “görsel denemeler” diye de vasıflandırdığı İstanbul Senfonisi ve Bursa Senfonisi’dir. Bu filmlere şimdilerde ulaşmak mümkün görülmüyor. Üzerinden geçen zaman, iki önemli depo (film deposu) yangını, filmlerin türü -“belgesel film”- olmaları… İstanbul birçok filmimize dekorluk etmiş bir kentimizdir, İstanbul Senfonisi‘nden başkaca filme, belgesel olarak malzeme olmuş mudur bilemiyorum, taa Akad Usta’nın 1990 çektiği İstanbul belgeseline kadar.

Akad’ın, TV için hazırladığı (sinema filmi değil) dört bölümlük belgesel dizi, “Doğuş” adlı giriş bölümünden sonra “dramatik – belgesel”e dönüşen bölümleri ile “İstanbul Bir Şarkıdır”, “İstanbul Bir Özlemdir”, “İstanbul Bir Kavgadır” ile devam eder. Karadeniz’den İstanbul Boğazına giriş ile başlayan, Doğuş bölümü bir belgesel olurken, her biri alt başlıklar taşıyan diğer bölümler, dramatik-likleri de içeren, İstanbul üzerine belgeseldirler. 1934’de yapılan ve Özön’ün görsel deneme dediği İstanbul Senfonisi, kısa film süresi (!) içinde İstanbul’u görselleştirirken hangi içeriği taşıyordu bilemiyoruz ama bu -bugün artık mega olmuş olan- kentimiz üzerine yapılmış ilk belgesel çalışmadır.

Belgesel filmlerin ticari sinemalarda gösterilmesi pek alışık olmadığımız bir şey ama bu son yıllarda değişiyor. Sinemamız için (seyircimiz içinde) pek ilgi çekmeyen belgesel sinema, bu icadın başlangıcından beri çeşitli biçimlerde ve farklı konularda kullanılmış ve sinemanın -kurmaca filmlerden de- önemli bir parçasını oluşturmuştur. Bizde, başlangıç dönemi yönetmenleri sinema filmi olarak bazı belgesel çalışmaları yaptılarsa da bu konuda fazla yapıt verilmemiş, sonraki dönem yönetmenleri ise aynı konuda televizyonlar (veya bir takım kurumlar) için çalışmalar yapmışlardır. Dünyada önemli sinemacıların uğraş alanı olmuş dalda, uzun yıllar bu alanda çalışmış yönetmen Joris İvens’in (1898-1989) adını anmakla yetinelim.

Sinemamızda son yıllarda çekilmiş olan bazı uzun metraj belgesel filmlerin ticari gösterime çıkmaları sevindirici bir olaydır, bir sinema olayıdır. Bunların sonuncusu ise bu hafta (04 Mayıs 2012) gösterime çıkmış olan “Ekümenopolis: Ucu Olmayan Şehir“dir. Yönetmenliğini İmre Azem’in yaptığı film, İstanbul üzerine bir belgeseldir ama şehri anlatmak gibi bir derdi yoktur. Animasyon türündeki giriş bölümünde şehrin tarihçesi ele alınırken, günümüzde (2008 yılında) şehirde yapılan kentsel dönüşüm çalışmalarının şehri, nasıl şehir olmaktan çıkardığını anlatılmaktadır. Bu program (kentsel dönüşüm) ile nasıl şehrin yoksul bir kısım sakinlerinin yerinden edildiği, toplu konut ve sosyal konut diye yapılan binalar (daireler) ile nasıl ihtiyaç fazlası (giderek daha da artacak sayıda) daireler yapıldığı, ulaşımı kolaylaştırmak amacı ile yapılan iki boğaz köprüsünün (üçüncüsü de plânlanıyor) ulaşımı dahada sıkışık hale getirdiği (ve getireceği) gösteriliyor ve doğuracağı sonuçlar için uyarıda bulunuluyor.

Belgesel bir filmin, sırf olanları göstermenin ötesinde, olanları (gösterdiklerini) yorumlama gibi işlevi de vardır. Bu yorumlama gösterilen olaylarla ilgili olmalıdır. Ekümenopolis ise gösterdiklerinin ötesinde, yapılması plânlananlara da dayanarak -ileride- doğabilecek sonuçlardan da söz ederek, -bu bir fal bakmak değildir- toplumu bilgilendirirken, gelecekte karşılaşılabileceklere de dikkat çekmeye çalışıyor. Bu hafta “tek” sinemada gösterime giren film, ticari gösterim öncesinde bir kısım özel gösterimlerde gösterilmiş ve yurtdışı festivallere katılmış (ödüller almış), yurt içinde -dalında- SİYAD tarafından ödüllendirilmiş bir çalışma olarak, sırf bir “belgesel film” olmayı aşarak “toplumsal” özelliğini de kazanıyor. Yukarıda da yazdığım gibi, bu filmi yapmak bir falcılık değildir. Şehircilik, sosyolojik, psikolojik sonuçları ile geliyorum diyen bir sonucu belgelemeye çalışan İmre Azem ve ekibinin çalışmasının, yanılgı ile sonuçlanmasını dilerim. Her gün içinde bulunduğum, yaşadığım ve kaos’un bugün ulaştığı bir kısım olgularını gözlemlediğim şeylerin varabileceği noktaları düşününce, bu yanılgının nasıl olabileceğini tasarlayamıyorum.

Not: Bunu metnin içine yazmadım. Ben İstanbul’a geldiğimde (1983) Avcılar ile telefon görüşmeleri “şehirlerarası” yapılmak idi. Ve İstanbul’un doğu girişi ile batı çıkışı arasının 80 kilometre olduğu söyleniyordu, bugün 100 kilometreyi çoktan aştık.

(07 Mayıs 2012)

Orhan Ünser

Vücut
Yönetmen-Senaryo: Mustafa Nuri
Müzik: Mehmet Erdem
Görüntü: A. Emre Tanyıldız
Oyuncular: Hatice Aslan (Leyla), Hakan Kurtaş (İzzet), Cengiz Bozkurt (Yılmaz), Þeyla Halis (Semiha), Þebnem Dilligil (Nurgül), İlayda Süren (İlknur), Neslihan Yeldan (Meltem)
Yapım: Ran Prod. (2011)

Kıbrıslı yönetmen Mustafa Nuri, ilk filmi “Vücut”la mekânlarla insanlar arasında metafor kuruyor. Oyuncu performanslarıyla öne çıkan bu film, gerçekçi ve çarpıcı.

Kıbrıslı yönetmen Mustafa Nuri’nin 2011 yapımı “Vücut” filmi sinemamızın iyi yapıtlarından. 1973 yılında Lefkoşe’de doğmuş Nuri’nin bu ilk uzun filmi. Nuri bu filminde, porno yıldızı Leyla’yla porno piyasasına yeni düşmüş İzzet’in aşkını anlatıyor. Leyla, Almanya’da porno filmlerde oynamış. Kendisini bu piyasaya sokan satıcısı Yılmaz’la İstanbul’a geldiklerinde her şey değişmeye başlıyor. Yılmaz, kırklı yaşlarındaki Leyla’yı bıraksa da yeni bir iş için kapısını çalıyor. Leyla’nın, bu berbat dünyada sığındığı yer haplar. Yavaş yavaş çöküyor. Öte tarafta, daha 21 yaşında olan İzzet var. Annesi Semiha ve lisede okuyan kız kardeşi İlknur’la yaşıyor. Annesi İzzet’i dizilerde oynaması için sürekli deneme çekimlerine yolluyor. Ama bir zaman sonra İzzet’in yolu yeni bir porno çekecek Yılmaz’ın filmine gidiyor. İzzet orada Leyla’yı görür görmez farklı bir şeyler hissediyor ve aşık oluyor. Mutsuz ve yalnız Leyla, bahar meltemi gibi taze bu aşka başta dirense de sonunda aşk galip geliyor. Hayat bazılarına trajedisini hazırlarken.

Tarlabaşı büyülüyor…

Aslında filmde yansıyan tüm karakterlerin bir hikâyesi var. Leyla, yıllardır görmediği ablası Nurgül’le ve ailesiyle buluşuyor. Daima kırılgan ve ürkek Leyla, belki de ilk defa oğlu yaşındaki İzzet’le unuttuğu duyguları hatırlıyor puslarla kuşatılmış hayatında. İki çocuk dünyaya getirmiş Nurgül de acaba mutlu mu? Kocasının ağzından düşen hakaretli sözler onu sarsıyor ve kendini yenileyerek arayışlara girişiyor. Leyla, o kadar genç İzzet’e daha güzel görünebilmek için vücudunu tazelemeyi bile istiyor. Yılmaz, tam bir piyasa adamı. Yeni sevgilisi de tavernada şarkı söyleyen Meltem. Yılmaz, onu da porno piyasasına çekmek için oyunlar oynuyor. İzzet’in çocukluğundan beri peşindeki travmatik görüntüler de zihninden sürekli düşüyor. Kız kardeşi daha doğmadan ölmüş babasının annesine yaptığı “seks işkencesi”ne tanıklık etmiş hep. Leyla belki de İzzet’in travmasını tedavi ediyordur belki de. İzzet’in kız kardeşi Nurten de şişmanlığı yüzünden kompleksler yaşıyor hep. İşte yönetmen Nuri, sakince bu derin ve büyük İstanbul’da insan manzaralarını izliyor. Filmin estetiği de iyi. Filmin girişinin görsel açıdan çarpıcı olduğunu belirtmeliyiz. Ama final bölümü, bu gri filmi biraz pembeleştirse de film genelde konusu ve oyuncu performanslarıyla etkiliyor. Bu filmin oyuncuları 18. Adana Altın Koza Film Festivali’nde ödüller kazandı. Hatice Aslan, “En İyi Kadın Oyuncu” olurken, Seyla Hali de “En İyi Yardımcı Kadın Oyuncu” oldu. Hakan Kurtaş da “Umut Veren Genç Oyuncu” ödülünü aldı. Filmin mekânları gerçekten büyüleyici. Özellikle Tarlabaşı. Bu semt, bu filmden bir belgesel olarak kalacak. Çünkü şehri dönüştürüyorlar ve kültürler de sürülüp gidiyor. Filmle bu semt arasında bir metofor kurulmuş da olabilir. İnsanlar ve mekânlar enkaza dönüşmüş çünkü.

(04 Mayıs 2012)

Ali Erden

sinerden@hotmail.com