Japon mitolojisinde yerin altında depremlere neden olduğu varsayılan ‘Namazu’, Edo dönemi resimlerinde devasa bir yayın balığı olarak tasvir edilir. Gök Tanrısı Takemikazuchi tarafından yine devasa bir taş altında tutsak edildiği anlatılan Namazu’nun serbest kaldığı zaman yeri yerinden oynattığı rivayet edilir. Gök Tanrısı besbelli pek iyi iş çıkaramamış olsa gerek ki, Pasifik Deprem Kuşağı’na yakın irili ufaklı 700 adadan oluşmuş Japonya yılda ortalama 1.500 depremle sarsılmayı sürdürüyor. Latifesi bir yana, yüzyıllar boyu çok büyük felâketler atlatmış olan Japonya geçmişin yaralarını akılcı yöntemlerle sarmayı bilmiştir. Çağdaş Japon sinemasının önemli figürlerinden Makato Shinkai bu çabayı incelikle dokuduğu ‘manga’ çıkışlı ‘anime’leri ile sürdürüyor. Bizde ticari gösterime girme şansını elde etmiş 2016 yapımı ‘Senin Adın / Kimi no Na Wa’ ile gönüllerimize yerleşen sanatçının Studio Ghibli ve Hayao Miyazaki’nin büyülü mirasının varisi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

‘Senin Adın’da kuyruklu yıldız felâketini Japonya’nın 2011’de atlattığı büyük depremin izdüşümü olarak yansıtan Shinkai, dünya prömiyerini geçtiğimiz Berlin Film Festivali’nde yapmış, ülkemizde gösterimini sürdüren yeni çalışması ‘Suzume / Suzume o Tojimari’de ulusunun geçmiş travmaları üzerine eğilmeyi sürdürüyor. Küçük bir yerleşim bölgesinde teyzesi ile birlikte yaşayan yetim Suzume, genç bir delikanlının ona kasabanın yakınındaki harabelerin yerini sorduğunda gizemli bir serüvene dahil olacağı aklından dahi geçmiyor. Yakışıklı Souta’nın izini süren genç kız, terkedilmiş bölgedeki harap kapının açılmasıyla devasa solucan aleminin deprem oluşturmak üzere kentin üzerine çökmesine, kilit taşlarının felâketi önlemek üzere devreye girme çabalarına tanıklık edecek, yakışıklı gencin aile geleneği olarak ‘cehennemin kapısı’nı kapatanlardan biri olduğunu öğrenecektir. Sonrası, kilit taşı kedi ‘Daijin’in hınzırlığı sonucu tek bacağı eksik bir çocuk sandalyesine dönüşen Souta ile birlikte ülkeyi doğusundan batısına katettikleri ve oluşması muhtemel doğal felâketleri önleme çabalarını konu alan soluk soluğa bir yol serüvenidir.

Kültür farkı ve aşina olmadığımız Japon ritüellerinden de kaynaklı olarak zaman zaman içine akmakta zorlandığımız Shinkai’nin metin örgüsü çok katmanlıdır. Japon canlandırma ustası ‘Senin Adın’da beden değiştirme ve zaman kırılması gibi ögelerle anlatısını özgünleştirir. Klasik bir büyüme öyküsü ya da romantik bir aşk hikâyesi bilimkurgunun sonsuz olanakları ile harmanlanır ve temelde ulusun geçmiş travmaları uçarı bir serüven aracılığı ile neşter altına yatırılır. ‘Suzume’ aynı yöntemi izlerken bir önceki filmi de aşarak yeni bir zirve oluşturmuş. ‘Senin Adın’da çağımız Marvel sinemasının paralel evren ve zaman bükümü temalarını ustaca kullanmış olan sanatçı, ‘Suzume’de genç izleyiciyi bir kez daha Marvel aleminin gizemli yolculuğuna davet ediyor. Ancak onun hedefi bilgisayar marifetiyle üretilmiş tek boyutlu bir paralel evren eğlenceliğinin sunduklarının katmer katmer ötesinde. Önceki filmlerinde olduğu gibi değişmez temalarından ‘büyüme öyküsü’ yine devrede. Bu kez ülkenin yaşadığı büyük travmaların yarasını sarmak ve geçmişin acıları ile yüzleşerek büyümek ön planda. Yakışıklı Souta’nın filmin büyük bir bölümünde bir bacağı eksik sandalye biçiminde kalmasının nedeni, bir romantik gençlik aşkının filmin ana yörüngesini kaydırma tehlikesine karşı olsa gerek.

Shinkai animesinin geleneksel karakter çizimlerine zıt biçimde çizilmiş alabildiğine gerçekçi dış detaylar, capcanlı renk paletinin eşlik ettiği derin perspektifli çarpıcı mizansenleri ve yönetmenin gözde yoldaşı Radwimps grubunun özgün müzik çalışması ile yılın en değerli yapımlarından biri olan ‘Suzume’ ülkesinde ve dünyada büyük ses getirdi. Bizim gergin ve endişeli iklimimizde de aynı ilgi ile karşılaşsa keşke. İyi tanıtımı yapılabilirse ‘cehennemin kapılarını’ kapatmaya kararlı yılmaz gençlerin öyküsü ülkemizin aydınlık yüzlü genç izleyicisince benzer bir coşku ile karşılanacaktır.

(26 Mayıs 2023)

Ferhan Baran

ferhan@ferhanbaran.com

‘Savaş Atı / War Pony’ Kızılderili asıllı bir yaşlı adamın sabah duasına benzer ritüeli ile açılıyor. Güney Dakota’nın Pine Ridge Rezervasyon Bölgesi, Lakota ulusundan halkların yaşadığı yerdir burası. Yoksulluk derecesi hayli yüksek topraklarda yirmili yaşların başlarındaki Bill (Jojo Bapteise Whiting) ile 12 yaşındaki Matho’nun (Ladainian Crazy Thunder) birbiri ile kesişmeyen günlük hayatını izlemeye başlarız daha sonra. İkisi de genç olmanın verdiği enerji ile yaşamı tırmalamaya hazırdır. İki ayrı kadından iki çocuğu olan Bill para verip satın aldığı cins köpeğin doğacak yavrularını pazarlayarak yolunu bulma arzusu içindedir. Yolu zengin bir çiftçi ile kesiştiğinde, beyaz adam ona sahibi olduğu hindi çiftliğinde iş verecek, kırmızı şarapla ve ırkçı beyaz karısı ile tanıştıracak, bir de eğlenceli vakitler geçirdiği genç Lakotalı kızların şöförlüğünü yaptıracaktır. Annesinin bırakıp gittiği, okulda olmadığı zamanlar yaşıtları ile sokak sokak sürten küçük Matho ise serseri babasının uyuşturucu zulasına karbonat karıştırıp satmak suretiyle küçük ihtiyaçlarını finanse etmeye çalışırken durumu çakan babasına yakalanarak yaka paça sokağa atılacaktır. Küçük adamın evden eve sığınmaktan başka çaresi kalmamıştır artık.

‘Savaş Atı’nın oluşum öyküsü, Elvis Presley’in oyunculuğu seçmiş torunu Riley Keough’un Andrea Arnold’un ses getiren filmi ‘American Honey’nin setinde iki Lakotalı genç ile tanışmasıyla başlamış. Arnold’un filminde figüranlık yapan Pine Ridge rezervasyonundan Bill Reddy ile Franklin Sioux Bob yaşadıkları hayatı onunla paylaşmış ve daha sonra aralarına katılacak olan yapımcı Gina Gammell ile birlikte dört kafadar projeyi gerçekleştirmeye koyulmuş. Keough ve Gammell’in ortaklaşa yönettiği ve dünya prömiyerini yaptığı 75. Cannes Film Festivali’nden ilk filmlere verilen prestijli ‘Altın Kamera / Camera d’Or’ ödülü ile dönen yapım bu iki Lakotalı gencin gerçek yaşam deneyimlerini aktarıyor. İçki, uyuşturucu, aile içi şiddet ya da hepten ailesizlik, yetersiz eğitim, derin yoksulluk ve çok sınırlı iş imkânlarıyla Amerikan Rüyası’nın arka arka bahçesinde unutulmaya mahkum bir topluluğun öyküsünü cilasız bir biçimde aktaran film, gençlerin Oglala Lakota gelenekleri ile tüketim kültürü arasındaki sıkışmışlığını belgesel tadında vermeyi deniyor. Hip hop ezgileri yükselen arabasına kurulmuş genç Billy ile yanlarından atla geçenleri izlediğimiz bölüm bu iki arada kalmışlığı en iyi ifade eden sahne olarak belleğimize kazınıyor.

Çifte yönetmenler Oglala Sioux ve Rosebud Sioux kabilelerinden amatör oyuncularla doğal ışıkta çektikleri filmlerinde (bu nedenle projeksiyonu birinci sınıf bir salonda izlemek şart!) post modern bir yeni gerçekçiliğin ya da çarpıcı görüntülerin eşlik ettiği görsel bir şiirin peşinde değiller. İKSV festivalinde siyah beyaz estetiği ile gönülleri kazanmış Ciro Guerra imzalı ‘El Abrazo de la Serpiente’ ile aynı yönetmenin bizde de vizyona giren ‘Göç Mevsimi / Pájaros de Verano’ filmlerinin unutulmaz görüntü yönetmeni David Gallego’nun dinamik kamerası sahte bir otantiklik peşinde değil. Film Amerikan hükümetinin ülkenin yerli sahiplerine reva gördüğü tarihsel süreçle de ilgilenmiyor. Hiçbir planları başarıya ulaşmayan iki genç insanın çabası üzerinden kesif bir çıkışsızlık hissiyatı veren, mutlu son ihtimali ufukta gözükmese de son tahlilde yaşamdan umudu kesmeyen bir tavırları var. Yolları kesişmeyen iki ana karakterin farklı anlarda zihinlerinde serap misali beliren dev buffalo, en karanlık anlarda bile sığınılan umut ışığının simgesi olsa gerek. Filmin özgün adındaki ‘pony (midilli)’ye gelecek olursak, bu da ‘at pisliğinin olduğu yerde mutlaka sevimli bir pony vardır’ şeklindeki yaygın Amerikan deyişinden kaynaklanmış olabilir.

(25 Mayıs 2023)

Ferhan Baran

ferhan@ferhanbaran.com

Bir filmi izlerken, beyazperdeye yansıyanları kendinizle özdeşleştir(e)miyorsanız ya da süzemiyorsanız hem istenilen keyfi alamaz hem de filmin mesajını okuyamazsınız. Bu bir tehdit ya da sınırlama değil, ama ister istemez kendinizle bağ kurduğunuzda önünüzdeki perde daha geniş ve daha derinlikli oluyor. Ne bileyim, bana öyle geliyor.

“Savaş Atı” (War Pony) aslında bir yaşam öyküsü, hayat kavgasını izliyoruz. Doğaldır ki hepimiz için geçerli bu kavga. Sizin de işiniz var çocuğunuzun geleceği için kaygılanıyorsunuz, yapmak istedikleriniz var ona ulaşmak için çabalıyorsunuz. Aynı şekilde genç kuşaklar da benzer amaçlarla benzer hedefler koyuyor önüne… Sınava girmek ya da işsizlikle mücadele gibi… Belki de asıl yaşamın tadını almadan, alamadan yitip gidiyoruz bu yaşanası dünyadan.

Filmde ne kentsel ne kırsal yaşam var. Belgesel havasında, sadece senaryonun belirlediği karakterleri saptıyor kamera. Biraz uzun olsa da montajı iyi kotarılmış, odaklanmayı sağlıyor.

Tam da bu!

Savaş Atı, bunu anlatıyor. İki genç, biri 20’lerinde, diğeri belki çocuk sayılabilir, ama hayat okulu yaşlandırıyor 10 – 12 yaşında. 20’lerinde olan Bill, rahat yaşamanın yollarını arar; iki çocuğu vardır evlilik dışı ve eşleriyle arası iyi olmadığı gibi çocuklarının sorumluluklarını da almak istemez. Biraz keyif ehli yaşama sevdasındadır, kısa yoldan zengin (ama bu zenginlik bir eli yağda, bir eli balda değil) olarak.

10’larındaki öğrenci Matho ise babasına kendini kanıtlamak, sınıfındaki kıza kur yaparak onunla birlikte olmak (tabii ki, çocukça… çocuk gördüğünü ister sonuçta) istemektedir. Babası ise işsiz, uyuşturucu satarak yaşamını ve ailesinin yaşamını sürdürmesini sağlamaya çalışan bir serseridir aslında.

Gelelim bizimle ilgisine…

Cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimlerinde -ki ikinci tur seçimler daha yapılmadı, ama siyasi gerilim alabildiğine arttı ve karşılıklı sataşmalar sürüyor- gördük, iktidar yerini korumak, muhalefet ise o koltuğa oturmak için akla gelmedik şeyler yapıyor. Biri doğrudan yalan söylüyor, diğeri o yalana karşı ilkelerinden taviz veriyor… Her iki tarafın da güya ittifakı var, ama tek başlarına davranıyor. Sizler çok daha iyi izliyorsunuzdur gelişmeleri, biliyorsunuz olanları. Olansa bizim gibilere oluyor.

Pandemi geldi, hayat durdu, ekonomi zaten zordaydı iyice battı. Okullarda eğitim kalmamıştı, tümden bitti. Fabrikalar üretemeyip kapandı, işsizlik yükseldi. Birbirini zincirleme etkileyerek inanılmaz bir keşmekeşe sürükledi hepimizi. Yetmedi, deprem oldu, yine okullar kapatıldı, hiç okula gitmeden avukat, mühendis, işletmeci oldu öğrenciler. Ardından seçimler -ki biliyorsunuz işte- vaatler ardı ardına sıralandı; pahalılık aldı başını yükseldikçe yükseldi.

Gençler ya kahve köşelerinden (paraları olmadığı için parklarda daha çok) ya da uyuşturucu işlerinden medet ummaya başladı.

Yine filme dönelim…

Amerika’nın “yerli” kültürünün kalabildiği bir bölgede, aslen Kızılderili olan bu insanların dışlanması, ötekileştirilmesi ve kültürlerinin yok edilmesi (bu size bizdeki bakışı anımsatmıyor mu?) anlatılıyor. Sanki bütün dünyada benzer sorunlar yaşanıyor ve göçmenlikle birlikte gündemin ilk sırasını işgal ediyor bu durum.

Günümüz kapitalizmini simgeleyen ve Bill’i hindi bakıcısı olarak işe alan “Beyaz adam”, aynı zamanda cinselliğini sömürdüğü kadınların getirilip götürülmesi işini de veriyor ona. Tabii, ilk fırsatta ücretini de ödemiyor. Bill’in yapabileceği tek şey var! Yok, sizin aklınıza geleni yapmıyor.

Matho ise babasından aşırdığı uyuşturucuları üç otuz paraya satıp para kazanmanın keyfini alınca, hile yapıyor ‘daha çok kazanacak ya’. Yakalanınca babası kovuyor evden. Elveda, hayaller, elveda bir öpücük istediği kız arkadaşı…

Bizon simgesi…

Ünlü İspanyol yönetmen Luis Buñuel, “filmde bir şey iki defa gösterilirse farklı bir anlam taşır” diyor. Bu filmde de bizon görüyoruz. Kızılderililerde bizon önemli bir hayvan; etinden sütünden, derisinden, gücünden yararlanıyorlar. Doğal olarak da tanrısal bir anlam yüklüyorlar. Hem doğum hem ölüm tanrısı olarak kabûl ediliyor. Bizon veya boğa hemen her kültürde bulunduğu için hemen bütün mitolojilerde güçlülüğü nedeniyle olsa gerek başarının da simgesi.

Bu filmdeyse, bana göre, “bu böyle gitmez” demek anlamına geliyor.

Bu üzerinde çok konuşulan, çok ödüllü filmi, (gösterime girdiği tarih bizim için önemli) tam da bugünlerde izlemek birçok açmazın çözümlenmesine yardımcı olacaktır.

26 Mayıs’tan başlayarak gösterimde…

(24 Mayıs 2023)

Korkut Akın

korkutakin@gmail.com