Abartılı Amerikan rüyası safsatalarının bilindik patikalarında seyirciyi aptal yerine koyan filmleriyle dünya sinema piyasasını elinde tutan Hollywood’dan yeni çıkan Kimliksiz – Unknown, hem şaşırtıcı konusuyla bu imajı sorguluyor, hem de emperyal paradigmanın ‘gerçek’ karşısındaki durumunu gözler önüne seren bir film.

Bol bayraklı, Amerikan rüyasını dünyanın her tarafına yaymayı konu alan Hollywood yapımlarından bıkkınlık geçiren sinema izleyicisinin bu algısını biraz olsun tamir edecek Kimliksiz gösterime kısa bir süre önce girdi. Filmin, Ortadoğu’daki gelişmeler ve Wikileaks’ın yarattığı tartışmalara denk gelmesi dikkat çekici.

Yönetmenliğini Jaume Collet-Serra’nın yaptığı, Liam Neeson, Diane Kruger, January Jones, Bruno Ganz, Sebastian Koch gibi isimlerin oyuncu kadrosunda yer aldığı Gerilim – Dram türündeki film, bir yandan gizli servis elemanlarının maruz kalacağı olası kimlik karmaşasına işaret ederken, öbür yandan da Amerikan siyasetin dünyaya biçmeye çalıştığı kimliğin gerçekle yüzleşmesi aşamasındaki tutarsızlık zincirlerine ışık tutuyor.

Baştan sona yüksek bir çıtayla seyreden, senaryonun sürekli gizem sarmalıyla örülmesi, hatta bulmaca gibi bir konuya sahip olması ile izleyiciyi sürükleyen yapım, ‘bilinmezlik ve inandırıcılık çabası’ zeminiyle ve bu zemini destekleyen görsel doyuruculuğuyla da dikkat çekiyor.

The Bourne Identity, Filghtplan gibi benzeri filmlerle paralel hatlarda ilerleyen film kadrosunun oyunculuk desteği ise dikkate değer.

Dünyanın sayılı bilim insanları ve devlet liderlerinin katılacağı ve Berlin’de organize edilen bir konferans için görevlendirilen bir grup ajanın dünyanın kaderine oynayan vazifeleri sırasında işlerin yolundan çıkmasıyla başlayan film, yüklenen bir belleğin bütün veritabanını yitirmesi gibi, kimlik ve kişilik karmaşasına giren Martin’in gerçeğin peşine düşmesini konu alıyor.

Sağ gösterip sol vuran emperyal politikalar

Sözkonusu bilim kongresinde önemli bir bilim adamının dünyanın tamamını, özellikle de kapitalizmi ilgilendiren bir açıklama yapması plânlanmaktadır. Tamamen doğal yollarla ürettiği ve her mevsime uyumlu, birkaç kez ürün veren ve her türlü hava koşullarında yetişebilen bir mısır türünü (simgesel olarak) Suudi Kral’ın finansmanıyla dünyaya armağan etmeye hazırlanan bilim insanının bu çabası, özellikle de dünya siyasetine yön veren kapitalist güçlerin işine gelmemektedir. Zira milyarlarca dolar anlamına gelen hormonlu, doğal dengeyi alt üst eden kendi pazarlarını tehdit eden bu girişimi, kongre misafirlerinin kaldığı oteli havaya uçurarak engellemeye çalışan CIA, aylar öncesinden hazırladığı ekibini görevlendirir. Ekiple birlikte Martin Harris de doktor sıfatıyla, üstelik kongre davetlilerinden biriymiş gibi içeri sızacaktır. Yine kadın ajanlardan biri de eşi olarak söz konusu kongreye gidecektir. Ne var ki Berlin’de geçirdiği bir araba kazasından sonra kendine geldiğinde eşinin kendisini tanımadığı ve başka bir adamın da kendisinin yerine geçtiğini fark eder. Yani Harris’in kontrolden çıktığını tespit eden servis, yeni bir elemanını aynı isimle, üstelik koca bir geçmişi de anında değiştirerek ve başka bir adamın geçmişi haline getirerek durumu yeniden kontrole almaya çalışır.

Kimseyi inandıramayan Harris, bir yandan yaşadığı kaza sonucu bir bilinç kaybı yaşamış olabileceğini düşünürken, öbür taraftan asıl kimliğinin giderek ağır basmasıyla bu oyunu aksiyon ve gerilim dolu bir eforla bozmaya koyulur.

Başlangıç kısmı kısmen sönük, gri bulutlarla süslü, soğuk bir atmosferde geçen filmin ikinci yarısı ise bol aksiyonlu ve oyunculukların da tırmanışa geçtiği bir seyir izliyor.

Huma bitkisine yandan bir selâm

”Geçmişi Olmayan Adam” türevlerini anımsatsa da çok daha başka bir yoldan konuyu ele alan filmin enteresan bir yanı da, pek bilinmeyen bir Dersim söylencesine yandan atıfta bulunması. Elbette ki bilinçli yapılmamış olsa da, Huma bitkisinin öyküsünü hatırlatır bir yanı var filmin. Derler ki tarihin birinde sadece Dersim’de yetişen ve bir çok hastalığa deva olan Huma bitkisi (Ki Huma kelime etimolojisi olarak Huda, Allah’a kadar uzanan bir kavramdır) Amerikalılarca tespit edilir ve Dersim’e gelen kalabalık bir ekip dağlarda bu bitkinin tamamını kökleriyle birlikte söktükten sonra dağlar ilâçlanır ve o bitki bir daha yeşeremez. Yanlarında götürdükleri Huma, söylem odur ki bu gün kanser ve birçok hastalıkta ilâç olarak kullanılır.

Oldukça yüksek bir bütçeyle çekilen, ABD, Almanya, Fransa, İngiltere, Japonya ve Kanada ortak yapımı filmin bazı aksiyon sahneleri abartıya kaçsa da, özellikle Wikileaks belgeleriyle ortalığa saçılan kirli ilişkilerin hangi mekanizmalar devreye sokularak sonuçlara dönüştürüldüğünü projeksiyondan geçiriyor. Öyle ki Suudi Kral’a radikal gruplarca suikast düzenleniyormuş süsü verilen bir eylemle, bilim insanı ve bitkisini ele geçirip kontrolü ele geçirmeye çalışan finans – kapital, bu yolda hiçbir sınır tanımamaktadır. Üstelik de dünyanın en büyük üniversiteleri ve bilim akademileri, akademisyen ve bilim çevreleri de dahil edilerek.

Ancak işler her zaman onların istediği şekilde gitmemektedir ve kontrolden çıkan küçük parçaların birleşmesiyle gezegeni ilgilendiren büyük bir oyun bozulmuş olur.

(08 Mayıs 2011)

Rawin Sterk

Muammer Özer’in Bir Avuç Cennet filminin açılışında, Anadolu’dan İstanbul’a göç eden aileyi taşıyan traktörün şoförü idi Hüseyin Zan. Yıllarca kötü adamın yardakçısı olarak esas oğlandan dayak yiyen Zan’ı, uzun bir zamandan sonra traktör şoförü olarak görmek, ilginç bir izlenimdi.

Sinemamızın kötü adamlığı dizi rol haline dönüştüren, Ahmet Tarık Tekçe’den başlayarak Öztürk Serengil, Erol Taş, Kenan Pars, Turgut Özatay, Bilal İnci ve diğerleri yanında, filmin kahramanına, sevgilisine, ailesine, iyi tarafta olanlara her türlü fenalığı yapan grup içinde yer alırdı, genellikle Zan. Farklı roller oynadığı da oldu, hatta Çetin İnanç’ın Bombala Oski Bombala * (1972) filminde başrol oynadı. Sinemamız bunu zaman zaman yapmıştır, yıllar boyu figürasyon üstü yan rollerde oynayan kimi oyuncuları (Salih Tozan, Sami Hazises, Nusret Özkaya, Suzan Avcı, Ayşen Gruda, Özcan Özgür…) sırası gelmiş başrolde oynatmıştır.

Hüseyin Zan, Yeşilçam’ın üretimi filmlerin vazgeçilmez oyuncularındandı ve o devirde afişlerde, jeneriklerde adı küçük harflerle yazılan kimi kaderdaşları gibi 80’lerin başında başlayan çözülüm ile piyasadan çekildiler, televizyonlara kayan oldu ama kimileri İstanbul’u da terk ederek kendilerine yeni yaşamlar kurdular. 1960’da İçimizden Biri (Türker İnanoğlu) ile sinemaya giren Zan, Yeşilçam’ın kendisine giydirdiği rollerde, kavgacılıkla yıllarca perdede yerini aldı, sonraları, arada değindiğimiz gibi farklı rollerde oynamasına rağmen, yıllarca yaptığı işi -kavgacılığı- sinemaya yeni girecek olanlara öğretmeye çalıştı ama filmlerde giderek değişiyordu, rollerde. Şimdiki nesil seyirci, eğer eski filmlere ilgi duyar, televizyonda veya sair yollarla izleme olanağına kavuşursa, filmlerden birinde mutlaka Hüseyin Zan’a rastlayacaktır, tanıyamayabilir de ancak o filmlerinde kabûl gördüğü bir dönem vardı, o rollerinde.

İyi veya kötü karakterde rol alan ve bu özellikleri -genellikle- her görüldüğünde doğru değerlendirilen rollerinin benimsendiği oyuncular vardı. O filmlerden kimisi kalıcı idiler, kitaplara girdiler sinemamızın anıldığı günlerde -kopyasına ulaşılıyorsa- hâlâ gösteriliyorlar. Kimileri ise -seyredilip geçilenler- hiç beklemediğimiz zamanlarda karşımıza çıkıyorlar. İşte bunların herbirinde Hüseyin Zan’a şu veya bu rolde rastlamak olası.

Yıllardır sinemadan uzaklaşmış olsa da hâlâ Yeşilçam’ın bir parçası olarak kalan Hüseyin Zan’ın kaybı, şimdilerde kapatılmış kapılarına demir kepenkler konulmuş Emek Sineması ile bir döneme, bir sinema anlayışına ad veren Yeşilçam çınarından bir yaprağın daha düşüşüdür, acaba kimlerin umurunda… ama o kadar yitiğe rağmen yine kalan, şu veya bu nedenle izlenebilen kimi filmler hep olacak, o zaman adı bilinmese de, görüntüsü tanınmasa da Hüseyin Zan (ve daha bir çokları) hep yaşayacaklar …

Sinema yönetmenleri ile ilgili bir derleme yapmaya çalışıyorum ama sadece uzun metraj ve kurmaca filmlerde. Yoksa sinemada kısa film ve belgesel film alanlarına girmek istemiyorum ve de televizyon filmleri alanına, şimdi burada bir an durmak istiyorum. Evet, Hüseyin Zan’ın yönetmenliği de var. Sinemada prodüksiyon işlerindeki çalışmaları dışında 1997 yılında bir televizyon filmi yönetmiş: Sevimli Dostlar. Çetin Büyükarkın’ın senaryosunu yazdığı, Yunus Bülbül, Yılmaz Köksal, Sezer Güvenirgil, Yusuf Sezgin, Şehnaz Dilan, Kâzım Kartal, Hüseyin Zan, Kartal Tibet ve Enis Fosforoğlu’nun oynadığı film ile televizyon filmi alanında da olsa, görsel gösteri sanatları alanında yönetmenlik yapmıştır, bir özelliği daha…

* Bombala Oski Bombala’daki Oski, Hüseyin Zan’ın lâkabı idi.

(07 Mayıs 2011)

Orhan Ünser